Okutangaaza: Okutangaaza tekulina mutwe gwa ssemateeka oba erinnya.
Okukuuma ebyawandiikibwa mu kompyuta kisobola okuba ekyazibu nnyo eri abantu abamu. Wabula, nga tweyongera okukozesa tekinologiya mu bulamu bwaffe obwa buli lunaku, kiba kikulu okumanya engeri y'okukuuma ebintu byaffe eby'omuwendo. Ebyawandiikibwa mu kompyuta byaffe birimu ebintu bingi eby'omuwendo nga okutunuulira abantu abakola ebibi, kikulu okubikuuma bulungi. Ebikwata ku ssente zaffe, ebintu byaffe eby'omuwendo, n'ebintu ebirala ebikulu byonna birina okukuumibwa bulungi.
Okukuuma kompyuta yo kyeki?
Okukuuma kompyuta kitegeeza okukola ebintu ebisobola okutangira abantu abakola ebibi okuyingira mu kompyuta yo oba okukozesa ebintu byo mu ngeri etali ntuufu. Kino kirimu okukozesa ebintu nga antivirus software, firewall, n’enkola endala ezikuuma kompyuta yo. Okukuuma kompyuta yo kikulu nnyo kubanga kisobola okukuuma ebintu byo eby’omuwendo n’okukuuma obuzibe bwo.
Lwaki okukuuma kompyuta yo kikulu?
Okukuuma kompyuta yo kikulu kubanga waliwo abantu bangi abakola ebibi abagezaako okuyingira mu kompyuta z’abantu abalala. Abantu bano basobola okukozesa ebintu byo eby’omuwendo mu ngeri etali ntuufu, okubba ssente zo, oba n’okukozesa ebintu byo okukola ebikolwa ebibi. Okukuuma kompyuta yo kisobola okukuyamba okwewala ebizibu bino n’okukuuma ebintu byo eby’omuwendo.
Engeri ki ezokukuumamu kompyuta yo?
Waliwo engeri nnyingi ez’okukuumamu kompyuta yo. Ezimu ku ngeri ezo zirimu:
-
Okukozesa antivirus software: Kino kisobola okuyamba okuzuula n’okuggyawo ebintu ebibi ebiyinza okuba mu kompyuta yo.
-
Okukozesa firewall: Kino kisobola okutangira abantu abakola ebibi okuyingira mu kompyuta yo nga bayita ku internet.
-
Okukozesa ebikulembera ebinyweevu: Kikulu okukozesa ebikulembera ebinyweevu ebirimu ennukuta, ennyukuta ennene, n’obubonero obw’enjawulo.
-
Okutegeka kompyuta yo okwerongoosa: Kino kisobola okuyamba okukuuma kompyuta yo nga eri mu mbeera ennungi era nga ekola bulungi.
-
Okwegendereza ku bintu by’ofuna ku internet: Kikulu obutakozesa bintu by’ofuna okuva ku bantu b’otomanyi oba okuva ku bifo by’otomanyiiko.
Ebika by’ebizibu ebiyinza okugwa ku kompyuta yo byebiruwa?
Waliwo ebika by’ebizibu bingi ebiyinza okugwa ku kompyuta yo. Ebimu ku byo bye bino:
-
Viruses: Bino by’ebintu ebibi ebiyinza okwonoona kompyuta yo oba okubba ebintu byo eby’omuwendo.
-
Malware: Kino ky’ekintu ekibi ekiyinza okukozesa kompyuta yo mu ngeri etali ntuufu.
-
Phishing: Kino ky’ekikolwa eky’okugezaako okubba ebintu byo eby’omuwendo nga bakozesa obubaka obw’obulimba.
-
Ransomware: Kino ky’ekintu ekibi ekiyinza okusiba ebintu byo eby’omuwendo n’okukusaba ssente okubiggya.
-
Hacking: Kino ky’ekikolwa eky’okuyingira mu kompyuta yo nga bakozesa engeri ezitali za butuufu.
Engeri ki ezokuyamba abantu okukuuma kompyuta zaabwe?
Waliwo engeri nnyingi ez’okuyamba abantu okukuuma kompyuta zaabwe. Ezimu ku ngeri ezo zirimu:
-
Okusomesa abantu ku bikwata ku kukuuma kompyuta zaabwe.
-
Okukola ebintu ebiyamba okukuuma kompyuta z’abantu.
-
Okukola amateeka agakwata ku kukuuma kompyuta z’abantu.
-
Okukola ebifo ebiyamba abantu okumanya engeri y’okukuuma kompyuta zaabwe.
-
Okukola ebibiina ebiyamba abantu okumanya engeri y’okukuuma kompyuta zaabwe.
Okuwumbako, okukuuma kompyuta yo kikulu nnyo mu mulembe guno ogw’ebyatekinologiya. Kikulu okumanya engeri y’okukuuma kompyuta yo n’okukola ebintu ebiyinza okukuyamba okwewala ebizibu ebiyinza okugwa ku kompyuta yo. Nga tukozesa engeri ezalagiddwa waggulu, tusobola okukuuma ebintu byaffe eby’omuwendo n’okwewala ebizibu ebiyinza okugwa ku kompyuta zaffe.
